Door een 15-tal Enschedese fabrikanten en Ds Evers werd in 1866 de Fabrieksschool opgericht. Hier kregen 362 fabriekskinderen onder de 14 jaar verplicht enige opleiding. De kinderen moesten vóór of na de normale werktijden in de fabrieken naar school. De Fabrieksschool veranderde in de loop der jaren enige malen van karakter, en werd pas in 1974 opgeheven. Het gebouw aan de Noorderhagen (1872) is nu een rijksmonument.
Woningbouw corporatie Ons Huis heeft de monumentale Fabrieksschool aan de Noordenhagen in 2014 gekocht van de gemeente Enschede. In dit Rijksmonument gaat de corporatie tien lofts realiseren. De huur van deze woningen komen uit op circa 700 euro, net onder de huurtoeslag grens. Ons Huis heeft voor het gebouw met ondergrond 550.000 euro betaald. Ze heeft in hetzelfde gebied rond het nieuwe Wilminkplein al 24 appartementen in het complex In Accent.
De voormalige fabrieksschool is in verschillende bouwperioden tot stand gekomen. De eerste bouwlaag van de vleugel aan de Noorderhagen dateert uit 1872 en is gebouwd in een sobere eclectische bouwstijl met neo-classicistische detaillering. Aannemer Buma voerde het werk destijds uit. De verdieping op deze vleugel en het dwarsgeplaatste bouwdeel daarachter zijn in 1881, 1887 en 1906 naar ontwerpen van de architect G. Beltman (Enschede) gerealiseerd. Het gewijzigde interieur en het na de Tweede Wereldoorlog tegen de noordgevel aangebouwde gymnastieklokaal zijn voor de bescherming van ondergeschikt belang.
Het gebouw, staat op de hoek van de Noorderhagen (Z) en de Kloosterstraat (O) aan de rand van het centrum van Enschede. Een smeedijzeren hek met gietijzeren kolommen dat om de hoek loopt vormt de erfscheiding langs de straten.
Doelstellingen van de Fabrieksschool.
De fabrieksschool stond in Nederland hoog aangeschreven en werd in haar eerste kwart van haar bestaan door diverse ministers alsmede twee keer door de koningin bezocht. Kinderen in de leeftijd van 10 tot 14 jaar die in de textielbedrijven werkte kwamen voor onderwijs in aanmerking. Vanaf 1867 kregen de kinderen vier keer per week twee uur les en wel s'morgens voor negen uur. Geen enkel kind werd op de fabrieken van de aangesloten textielbedrijven aangenomen voor dat het een voldoende examen voor de school had afgelegd. Door de fabrieksschool bestond hier niet alleen een leerplicht maar ook herhalingsonderwijs, jaren voordat de Rijksoverheid dit bij wetgeving wilde invoeren.
Vanaf 1872 werd er naar gestreefd om de zelfwerkzaamheid van de leerlingen te stimuleren door vrijwillige cursussen voor leerlingen en oud leerlingen. Gymnastiek, zingen, handenarbeid en koken stonden op het programma. Bij het 50 jarig bestaan telde de Fabrieksschool ruim 1150 leerlingen van wie ongeveer de helft meisjes. Tot aan de tweede wereldoorlog bleef de doelstelling van de school gehandhaafd en daarna volgde een geleidelijke omschakeling. In de jaren vijftig zocht de Fabrieksschool samenwerking met de stichting Textielvak en werd er een geheel nieu leerplan ontwikkeld.
Al die tijd, ruim negentig jaar, werd de school geheel bekostigd door de Enschedese textielindustrie. Met de teloorgang van de textiel werd het aantal deelnemende bedrijven verbreed en werd de school opengesteld voor alle werkende jongeren. Eind vorige eeuw werd de fabrieksschool omgevormd tot het "Vormingscentrum Noorderhagen". In 1974 werd de schoolfunctie voor dit gebouw opgeheven.
Omschrijving van de Fabrieksschool;
Samengesteld bouwvolume van twee bouwlagen op nagenoeg rechthoekige plattegrond. Het pand bestaat uit een hoofdgebouw onder zadeldak en daarachter een dwars geplaatste vleugel onder dubbel zadeldak.
De kappen zijn gedekt met grijze Hollandse pannen. De twee bouwdelen zijn via een tussen lid onder plat dak met elkaar verbonden. De begane grond van het hoofdgebouw is boven een gepleisterde plint opgetrokken in bruine baksteen, de verdieping en de vleugel aan de achterzijde in roodbruine baksteen.
De rozetankers van de verdiepingsvloeren zijn wit geschilderd. De gevels van het hoofdgebouw zijn geleed door waterlijsten, een geprofileerde cordonlijst op de verdiepingsscheiding en met schijnvoegen gepleisterde hoeklisenen.
De geprofileerde gootlijst wordt op de hoeken ondersteund door gootklampen. De symmetrische voorgevel (Z) aan de Noorderhagen heeft vijf vensterassen met een centrale entree binnen een gepleisterde lijst met pilasters en frontonbekroning. De deuren zijn vernieuwd.
De vensters op de begane grond zijn gevat binnen een vlak gepleisterde lijst, de bovenlichten onder keperbogen hebben een geprofileerde omlijsting. De zestienruits samengestelde verdiepingsvensters zijn uitgevoerd met een wisseldorpel. In de geveltoppen van de zijgevels (O en W) een gepleisterd klimmend keperboogfries onder natuurstenen dekplaten en gietijzeren roosvensters.
Een dubbele paneeldeur met gietijzeren roosters in het tussenlid aan de oostgevel vormt de hoofdentree van het gebouw. De gevels van de dwarsvleugel zijn horizontaal geleed door waterlijsten en een geprofileerde gootlijst op klampen. In de zijgevels (O en W) op beide bouwlagen vier dubbele vierruits vensters met gedeelde bovenlichten onder getoogde strekken. De twee tuitgevels van de achtergevel (N) zijn uitgevoerd met een uitgemetseld klimmend keperboogfries onder natuurstenen deklijsten.
Links verdiepingsvensters met getoogd bovenlicht en in de geveltop vensteropeningen met ventilatieborden onder keperbogen. Rechts boven de aangebouwde gymnastiekzaal rechtgesloten verdiepingsvensters en in de geveltop een ronde vensteropening met metselmozaïeken van gele baksteen. Waardering
Voormalige fabrieksschool van cultuur-, architectuurhistorisch en stedebouwkundig belang vanwege:
- de oorspronkelijke functie van fabrieksschool die is verweven met de ontwikkeling van Enschede tot industriestad
- de sobere eclectische bouwstijl met neo-classicistische detaillering
- de redelijke mate van uitwendige gaafheid
- de markante situering aan de rand van het centrum van Enschede op de hoek van de Noorderhagen en de Kloosterstraat
Bron: Rijksdienst voor het Cultureel erfgoed.
